Oy Dağılımından Vekil Dağılımına: D'hondt Sistemi

İklim Başbağ yazdı.

Sizin de bildiğiniz gibi Türkiye’nin bu aralar en büyük gündemi: 14 Mayıs 2023 cumhurbaşkanı ve milletvekili seçimleri.

Günlük hayatımızın her anında bu konuyla fazlasıyla haşır neşiriz. Yolda yürürken yanından geçtiğimiz amcaların, toplu taşımada sadece yan yana oturdukları için muhabbete başlayan o ikilinin, içinden yeni çıktığımız bayram sürecindeki akraba ziyaretlerinin ana gündem maddesinden bahsetmemek elde değildi. Ben de bugün bu yazımda sizlere basitçe oylarınızın vekillerinizi seçerken nasıl bir yol izlediğinden bahsedeceğim.

Öncelikle bunları artık her Türk vatandaşının bildiğini tahmin ve umut ederek şu bilgileri yazımın girizgahı mahiyetinde sunmam gerektiğini düşündüm:

14 Mayıs 2023 Günü sandığa hem cumhurbaşkanını hem de yaşadığımız ilin milletvekilini seçmek için gideceğiz. Cumhurbaşkanı seçim sistemi, vekil seçim sistemine kıyasla çok daha basit bir mantığa dayanmakta: %50+1 sistemi. Seçimin bu kısmıyla daha içli dışlı olduğumuzdan aslında çoğumuz bu sistemi biliyoruz.

Bundan dolayı ben bugün size seçimin daha az gündemde olan tarafının yani milletvekili seçiminin sisteminden bahsedeceğim. En az cumhurbaşkanı seçimi kadar önemli olan fakat onun kadar konuşulup araştırılmayan milletvekili seçimlerinde Türkiye’nin ve birçok ülkenin yıllardır kullandığı bu sisteme hepimizin biraz olsun aşina olması gerektiğini düşünüyorum. Bu yüzden tüm bunları size elimden geldiğince açıklayıcı bir şekilde anlatmaya çalışacağım.

TARİHÇE VE TANIM

Öncelikle kısaca bu sistemin tarihçesinden bahsetmek gerekir diye düşündüm. Çünkü hep öyle yapılır :)

“D’Hondt sistemi Belçikalı hukukçu ve matematikçi Victor D'Hondt tarafından 1878'de tasarlanmış nispi temsil hesaplama yöntemidir. Türkiye’de 1961’den bu yana –1965 Millet Meclisi genel seçimi ile 1966 Millet Meclisi ara seçimi dışında– bütün milletvekili genel ve ara seçimlerinde uygulanmıştır.”

(D'Hondt Sistemi, 2023)

Sistemin asıl geliştirilme sebebi, oy dağılımındaki oranların küsüratlı sayılardan oluşması ve dolayısıyla da milletvekillerinin bu oranlara göre dağıtılmasının imkansızlaşmasıdır. Sistem, milletvekillerinin alınan oy oranına bağlı kalınarak seçilmesine olanak sağlar. Tanımda belirtilen “nispi temsil hesaplama yöntemi” de işte tam olarak bu anlama gelir.

NEDİR BU D’HONDT, NASIL UYGULANIR?

Geldik yazımızın esas konusuna. Nasıl bir sistem bu D’hondt? Nasıl uygulanıyor? %50+1 sistemi kadar olmasa da aslında oldukça kolay bir yöntem olduğunu söyleyebilirim. Basitçe anlatmam gerekirse:

-Partiler oy oranlarına göre sıralanır.

-İlin ilk milletvekili 1. sıradaki partiye verilir.

-Bu partinin oy oranı ikiye bölünür ve sıralama bu bölünmüş oy oranına göre tekrar yapılır.

-Yeni sıralamada ilk sırada olan parti, ilin 2. milletvekilini çıkarmaya hak kazanır.

-Her bir milletvekilinin seçiminden sonra partilerin oy oranı, kendi listelerinden seçilen milletvekili sayısının 1 fazlasına bölünür ve sıralama tekrar yapılıp 1. sıradaki parti milletvekilini çıkarır.

-Bu olay, o il için ayrılmış olan milletvekili kontenjanı dolana kadar devam eder.

Bu noktada hiçbir şey anlamadığını düşünüyorsan endişelenme çünkü küçük bir örnekle her şey oturacak. Örnek verirken memleketim Tekirdağ’ı kullanacağım.

Tekirdağ ilinden bu seçimlerde 5 milletvekili çıkacak diyelim. (2018 seçimlerinde 7 milletvekili çıkarmıştı fakat daha kolay anlaşılması için böyle düşünebiliriz.)

Not: İllerin kendi nüfuslarına göre belirlenmiş milletvekili sayıları vardır.

ÖRNEK SENARYO

Seçim sonlandı, sandıklar kapandı ve oy sayımı bitti.

Tablo 1

Tablo 1’de görüldüğü gibi A Partisi seçimler sonucunda en çok oyu alarak birinci sırada yer almıştır. Dolayısıyla Tekirdağ’dan ilk milletvekilini A Partisi çıkarıyor.

Artık A Partisi’nin elinde 1 milletvekili var.

Her partinin oy sayısını, şu ana kadar kendi partilerinden çıkardıkları milletvekili sayısının 1 fazlasına bölüyoruz. (B,C ve D Partileri daha hiç milletvekili çıkaramadıkları için onların milletvekili sayısını 0 alıyoruz ve bir fazlası olan 1’e böldüğümüz için oy sayılarında bir değişiklik olmuyor.)

Tablo 2

Tablo 2’de görüldüğü gibi A Partisi’nin elinde 1 vekili bulunduğu için oy sayısını 2 (1+1)’ye böldük ve sıralamamızı tekrar yaptık. Bu sefer ilk sırada B Partisi olduğundan sıradaki milletvekili B Partisi’nden çıkacak.

Tablo 3

B Partisi’nin de artık elinde bir vekili olduğundan oy sayısını 2’ye bölüp tekrar sıralamamızı yapıyoruz. A Partisi; ilin üçüncü, kendi listesinin de ikinci vekilini çıkarmaya hak kazanıyor ve artık 2 vekili olduğundan başlangıçtaki oyu 3 (2+1)’e bölünüp tekrar sıralama yapılıyor.

Tablo 4

Görüldüğü gibi C Partisi, Tekirdağ’ın dördüncü, kendi partisinin ise ildeki ilk vekilini çıkarıyor.

Tablo 5

Tekirdağ’ın beşinci ve son milletvekili de A Partisi’nden çıkıyor.

Sonuç

Bu örnek üzerinden sistem hakkındaki genel görüşlerden bahsetmek istiyorum. Öncelikle örnekte de gördüğümüz üzere %13 gibi hiç de azımsanamayacak bir oy oranına sahip olmasına rağmen D Partisi bu ilden hiç milletvekili çıkaramadı. Buradan yola çıkarsak Tekirdağ gibi nispeten az milletvekili çıkaran illerimizde küçük partilerin vekil çıkarma şansının oldukça düşük olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca yapılan hesaplamalarla hiç milletvekili çıkaramayan D Partisi’ne gitmiş olan oyların aslında en çok oy alan A Partisi için avantaj sağladığını görebiliriz. Bu sistemin hâlihazırda en çok eleştirilen tarafı da bu: Küçük partilerin aleyhine, büyük partilerinse lehine işleyen bir sistem olması. (Bu sistemdeki hatalar başkalarını da rahatsız etmiş olacak ki bu yöntemin küçük partilere yarayan bir versiyonu da geliştirilmiş: Saint-Lauge sistemi. Bu sistemi de ayrıca araştırabilirsiniz.) Buradan hareketle söyleyebilirim ki eğer küçük bir şehirde yaşıyorsanız ne yazık ki demokrasiye ters bir tutum olmasına rağmen stratejik oy kullanmayı tercih edebiliyorsunuz. Eğer küçük bir şehirde yaşıyor ve milletvekili çıkaramayacağını düşündüğünüz bir partiye oy vermek istiyorsanız vereceğiniz oyun hangi tarafa fayda sağlayabileceğine dikkat etmeniz gerekiyor. Belki bu noktada, istediğiniz partinin vekil çıkarmasını değil de istemediğiniz partinin vekil çıkaramamasını önceliklendirmeniz sizin için mantıklı bir seçim olabilir.

Yazımın bu noktasında sözlerime son veriyor, gelecek seçimin ülkemiz için adil ve demokratik bir seçim olmasını diliyorum.

KAYNAKÇA

Bakırcı, M. (2023, April 8). D'Hondt Sistemi Nedir? Türkiye'de Milletvekili Seçimlerinde Uygulanan Bu Yöntem Nasıl Çalışır ve Neyi Sağlar? Evrim Ağacı. Retrieved April 25, 2023, from https://evrimagaci.org/dhondt-sistemi-nedir-turkiyede-milletvekili-secimlerinde-uygulanan-bu-yontem-nasil-calisir-ve-neyi-saglar-14375

D'Hondt sistemi. (2023, Nisan 13). Vikipedi. Retrieved April 24, 2023, from https://tr.wikipedia.org/wiki/D%27Hondt_sistemi

Seçim 2023: D'Hondt sistemi, ittifaklar ve ortak listeler. (2023, April 6). BBC. Retrieved April 25, 2023, from https://www.bbc.com/turkce/articles/cd12gnp6q6zo

Victor D'Hondt. (2023, Nisan 13). Vikipedi. Retrieved April 24, 2023, from https://tr.wikipedia.org/wiki/Victor_D%27Hondt