Medea, Gut Hastalığına Çare Buluyor!
Eren Şahin yazdı.
Güneşin oğlu Aietes’in krallığı, döneminde dünyanın en güçlü krallığıydı ve kralın kızı Medea, halası Kirke’nin yolundan gitmeyi tercih etti. Güneşin doğduğu topraklarda yaşayan bu aile, Doğu Karadeniz’in ve Gürcistan topraklarının hakimiydi. Büyücü Medea bu iklimde yetişen güz çiğdemini aldı ve bir iksir yaptı.
Medea
GÜNEŞİN DOĞDUĞU ÜLKE: KOLHİS
Kolhis (Colchis) Krallığı, günümüz Gürcistan topraklarında ve Doğu Karadeniz topraklarında kurulan bir Yunan kolonisidir. İason (Jason olarak da kullanılır) ve altın post hikâyesinde adı geçen Kolhis, birçok mitolojik kişiliğe ve nesneye de ev sahipliği yapar. Kolhis; altınlarla, gümüşlerle, bal ve keresteyle dolu bir şehir olarak tasvir edilir. Güneş’in tanrısı Helios’un çocuklarından en küçüğü Aietes, Kolhis’in ilk kralıydı. Aietes ismi Yunanca “şahin” anlamına gelen “aietós” kelimesinden köken alır. Helios ve bir naiad (okeanid, su perisi) olan Perseis’in 4 çocuğu olur. Bunlar sırasıyla Perses, Pasiphae, Kirke ve Aietes’tir.
Hikâyeye göre Kral Athamas ve Tanrıça Nephele evlenirler ve 2 çocukları olur. Bunlar Helle ve Phrixus’tur. Athamas bir başka kadınla daha evlenir: Ino. Ino çocukları hiç sevmez ve onları öldürmek ister. Nephele çocuklarını korumak için uçan altın bir koç gönderir. Çocukların bu koça tutunup kaçmasını ister; ancak bir şart vardır: uçarken hiç yere bakmamaları gerekir. Ne yazık ki Helle aşağı bakar ve denize düşer. Düştüğü yer Çanakkale Boğazı’dır. “Hellespont” ismini buradan alır. Phrixus Kolhis’e kadar dayanır ve kral Aietes tarafından çok sıcak karşılanır. Bu altın koçu krala hediye olarak sunar. Kral da bu hediyeyi, yani koçun altın postunu, dişleri toprağa ekildiğinde birer askere dönüşen ejderhanın korumasına bırakır. Ayrıca ağzından ateş püskürten Kolhis boğalarını da başına diker.
Jason taming the bulls of Aietes
Aietes’in kardeşleri de en az kendisi kadar ünlüdür. Pasiphae Girit kralı Minos ile evlenir. Pasiphae yarı boğa yarı insan olan Minotor’un ve Ariadne’nin annesidir. Diğer kardeşi Kirke, hem ilaç hem de zehir anlamına gelen ‘farmakon’u kullandığı için tanrılar tarafından cezalandırılır ve Aiaie adasına sürgüne yollanır. Meşhur Odysseus’u bir yıl adasında ağırlayan Kirke’nin oğulları İtalya’yı kurarlar. O yüzden Kirke’nin adasının iki yerde olması muhtemeldir: Kolhis yakınlarında veya İtalya’nın Sicilya adasının yakınlarında. Yeğeni Medea’nın da anavatanı Kolhis diyarıdır. Medea ve ailesinde büyücülük çok meşhurdur. Babası, halaları ve kendisi büyücüdür. Annesinin büyücü tanrıça Hekate olduğu söylenir. Anaerkil düzenin simgesi haline gelmiş, zaman zaman “erkek öldüren” veya “cadı” olarak da anılmıştır.
Athamas’ın yeğeni Aison, Polymede ile evlenir ve İason adında bir çocukları olur. İason, Pelias’ın krallığı olan İolkos’a gidecektir zira İason’un amcasıdır Pelias ve babasından kalan tahta oturmuştur. İason çoğu kahramanı eğiten kentor Chiron tarafından eğitilir. Sonra Pelias gizemli bir kehanet görür. Kehanete göre günün birinde İolkos’a tek sandaletini kumlu toprağa süre süre bir yabancı gelecektir. Bu yabancı İolkos kralı Pelias’ı alaşağı edecektir. Gelen İason’dan başkası değildir. Yolda karşısına çıkan nehirde yaşlı bir kadını karşıya geçirirken tek sandaletini kaybetmiştir. Bu yaşlı kadın Hera’nın ta kendisidir çünkü Hera Pelias’tan bir nedenden dolayı nefret eder. İason krallık üzerinde hak iddia eder fakat Pelias bunun ancak altın postu getirirse mümkün olacağını söyler. Böylece İason’un altın post macerası başlamış olur.
İASON VE MEDEA
Yunanistan’ın en meşhur, en güçlü kahramanlarını toplarlar ve Argo adında devasa bir gemi inşa ederler. Gemiyi yapan da Phrixus’un oğlu Argos’tur. Delphi kâhini bu görevi onaylar, Atina’nın koruyucu tanrıçası Athena geminin pruvasına meşe ağacından konuşan bir kereste yerleştirir, Hera da geminin koruyucu tanrıçası olur. Gemiye binenler tanrılar ve kralların soyundan gelenlerdir. Herkül, İason, Peleus, Argos, Orpheus; üç büyüklerden Zeus ve Poseidon’un birçok oğlu ve savaş tanrısı Ares’in oğulları da gemidedir. Bu efsane grup önlerine her kim çıkarsa çıksın baş edemeyeceği bir takım oluşturur. Bu kahramanlar, ‘bulutlar arasından parlayan ışıltılı yıldızlar’ gibidir. Yunanistan kıyılarından Karadeniz’in bir ucuna bu muhteşem yolculuk başlamış olur. Geminin bir lidere ihtiyacı vardır. Tüm parmaklar Herkül’ü gösterir fakat Herkül’ün parmağı İason’u işaret eder. Neticede lider İason seçilir; zaten baştan beri lider olan İason hiç alçakgönüllülük yapmaz. Güneşin atlarını gölgede bırakacak zarafetiyle yolculuğuna başlar ışıltılı gemi Argo.
İlk durak nüfusunun hepsinin kocalarını öldüren kadınlardan oluşan Limnos adasıdır. Hipsipyle tarafından yönetilen bu adaya ayak basar basmaz İason, Athena’nın el işlemesi olan görkemli ve çok çekici bir pelerin giyer. İki lider arasında karmakarışık ilişkiler yaşansa da en ağır basanı aşktır. Maalesef devam etmesi gereken bir yolculuk vardır. Argo Limnos’tan ayrılır ve Marmara Denizi’ne geçer. Birçok yerde duraklarlar ve yolculuğun bir noktasında Herkül’e elveda ederler. Herkül kaba güç konusunda herkesten iyi olsa da akıl ve mantıkta akla gelen ilk kişi değildir. Poseidon’un fırtınaları gemiyi karaya vurur. Bu fırtınaların birinde küreği kırılan Herkül ne yapacağını bilemez. Karaya indikleri vakit bir ağaçtan kürek yapmaya çalışır. Talih bu ki; arkadaşı Hylas su bulmak için uzaklara gider, Herkül de peşinden gider. Duraklama zamanı bitmiştir ve gemi yola çıkar. Herkül’ü almayı unuttukları sonradan akıllarına geldiğinde bu durum karşısında dilleri tutulur. Herkül’süz de bu yolculuğu başarıyla tamamlayacağına inanan İason, Trakya topraklarındaki Salmydessos’a uğrar. Yaşlı kâhin Phineus ile görüşürler. Çarpışan kayaları veya gezgin kayaları geçmek için bir tavsiyeye ihtiyaçları vardır. Verilen tavsiyelere uyarlar ve başarıyla geçerler. Sıradaki durak ise Prometheus’un zincirlendiği dağların bulunduğu, altın postun muhafaza edildiği, Güneş’in doğduğu, Pontus’un en doğu köşesindeki Kolhis krallığıdır.
İason ve diğerleri (Argonotlar) Aietes’in sarayına gidip dostluklarının hatrına postu istemeye karar verirler. Athena ve Hera onları destekler ve uzun vadeli bir planları vardır. Eros’tan kralın kızı Medea’yı İason’a aşık etmesini isterler. Medea ve İason aşkı başlamış olur.
Jason and Medea, by John William Waterhouse, 1907
Aietes altın postla yetinmeyeceklerini, krallığı da isteyeceklerini düşünür ve bundan dolayı kendisinden başkasının yapamayacağını düşündüğü görevler verir İason’a: İki tane tunçtan Kolhis boğasına boyunduruk takıp Ares’in tarlalarını sürmek, sürülen tarlaya asla uyumayan ejderhanın dişlerini ekmek ve sonunda ejderhayı alt etmek. Medea’dan yardım istemeye karar verirler. Büyücü tanrıça, aşkına yenik düşer ve yardım etmeyi kabul eder fakat tek şartı kendisine bağlılık yemini etmesidir. Taraflar şartları kabul eder. Medea kendi elleriyle bir iksir hazırlar. İksiri Kolhis topraklarında yetişen güz çiğdeminden (Colchicum autumnale) hazırlar. İksiri nasıl kullanacağına dair talimatları verir ve kendisini asla unutmamasını söyler. İason dünden razıdır ve yalnızca unutmamak değil, görevleri tamamladığında onunla evlenmek istediğini söyler. Medea’nın üstün yardımları sayesinde görevler tamamlanır ve altın postu alan İason aşkını da alarak Argo’ya geri dönmek ister. Tek bir sorun vardır: Medea’nın ailesi bu iyilikten haberdar değildir. Medea’nın İason ile gideceğinden ve dahası evleneceğinden kimsenin haberi yoktur. Apar topar hazırlanıp gemiyle İolkos’a doğru yola koyulurlar.
Jason and Medea in the temple of Jupiter
Iason ve Medea
Medea’nın ailesine ihanet ettiğine dair söylenceler çıksa da yolculuğa devam ederler ve durakların birinde evlenirler. Yolculuk çıkan fırtınalardan dolayı uzar ve yönlerini şaşırırlar. Tuna’dan geçerler, Adriyatik’te zaman kaybederler, Kuzey İtalya’daki Po Nehri’nden geçip Kirke’nin adasına gelirler. Başlarına gelen fenalıkların dinmesi için, Zeus’un gazabının bitmesi için Kirke’nin onları affetmesi gerektiğini söyler konuşan kereste. Kirke onları günahlarından arındırır. Böylece yolculuklarını tamamlarlar ve İolkos’a geri dönerler. Kral Pelias’ı öldürüp tahta geçer İason. İason ettiği bağlılık yeminine sadık kalmaz ve başka bir kadın ile evlenmek ister. İçini kara gecelerin öfkesi kaplayan Medea bu kadını öldürür. Verdiği sözü tutmayan İason tanrılar tarafından lanetlenir ve sefalet içinde ölür. Medea ise oğluyla beraber tekrar Kolhis’e döner. Medea’nın amcası olan Perses, Aietes’in tahtını ele geçirmiştir ve Medea’nın oğlu Medus’u zindana kapamıştır. Medea Perses’i bir şekilde kandırıp oğlunu alır ve Perses’i de öldürür. Tahta tekrar ataları Aietes geçer ve Medea ile oğlu güneye göç edip burada Med Krallığını kurarlar. Pers ve Med krallıklarının isimlerini bu anne-oğuldan aldığı düşünülmektedir.
GÜZ ÇİĞDEMİ (COLCHİCUM AUTUMNALE)
Güz çiğdemi veya acı çiğdem olarak tanınan Colchicum autumnale, “çayır safranı” olarak da bilinir fakat safranın hammaddesi olarak kullanılmaz. Ayrıca çiğdem bitkisiyle aynı aileden de değildirler. Güz çiğdemi, zambakgillerin Colchicaceae familyasına aittir. Bu familyadaki çiçekli bitkiler çok zehirli olan “kolşisin” maddesi içerirler. Familyada 15 cins ve 285 bilinen tür bulunur. Güz çiğdemi; otsu, tek çenekli ve soğanlı bir çiçektir. Boyları en fazla yaklaşık 30 cm olur. Çiçekleri; beyaza yakın pembeden koyu pembeye dönen renkte, bazen mora çalan bir pembe rengindedir. Ağustos sonu- ekim başı arasında çiçek açar. 6 tane taç yaprağı vardır.
Medea İason'a onu yenilmez kılması için bir iksir vermişti. İksirin hammaddesi.
Çiçek açtığında yapraklarını kaybeder. Yaprakları kalındır ve ilkbaharda açar. Sulak alanları, çayırları, sulak alanlara yakın ormanları, nemli bölgeleri daha çok sever. Soğanı, yaprakları, gövdesi ve çiçekleri “kolşisin (colchisine)” adlı bir madde içerir. En zehirli kısmı ise %2 oranla çiçeğidir. Pişirmek, kaynatmak, kurutmak zehrini azaltır. Anavatanı Orta ve Güney Avrupa’dır. Genel olarak Almanya, Fransa, Avusturya, Kuzey İtalya, Balkanlar ve Ukrayna’da yetiştirilir. Türkiye’de Edirne ve Balıkesir’de yetişmektedir. Ayrıca Kafkasların nemli bölgelerinde, Karadeniz’in doğusunda, Gürcistan’da da yetişir.
Gerçek çiğdem bitkisinden ve diğer zambaklardan ayırt etmek çok önemlidir. Zehirli içeriğinden dolayı bitkiyi yemek öldürebilir. İlkbaharda değil sonbaharda çiçek açması, kalın yapraklı olması, çiçeklendiğinde çanak yaprağının olmaması gibi özellikler güz çiğdemine özgüdür.
Kolşisin ve Gut
Kolşisin maddesi, güz çiğdemi gibi bazı bitkilerden elde edilen çok zehirli fakat “gut” gibi bazı hastalıkların da tedavisinde kullanılan bir kimyasaldır. Hidrokarbon türevi, organik bir moleküldür. Keton grubu içeren bir sikloheptatirenon yani tropon sınıfı bir moleküldür. Genelde otoimmün hastalıkların tedavisinde kullanılır; ailevi akdeniz ateşi (FMF-Familial Mediterranean Fever) hastalığının tedavisinde de görmek mümkündür. Genelde otoimmün hastalıkların tedavisinde kullanılır. Behçet hastalığı, perikardit, post-perikardiyotomi sendromu gibi hastalıkların da tedavisinde kolşisin kullanımı mümkündür. İnflamatuvar yolak üzerinde etki göstererek tedavi sağlar. Hücre bölünmesi ve inflamatuvar fonksiyon için elzem olan tübülin proteini üzerinde etkilidir. Tübülin proteininin globüler alfa ve beta alt ünitelerinden, beta alt ünitesine bağlanarak tübülin proteininin polimerleşmesini engeller. Monosit ve nötrofillerde bulunan “inflamazom kompleksi”nin oluşmasını engeller ve böylece inflamasyonun önemli bir proteini olan interlökin-1 molekülü aktifleşemez.
Kolşisin
Antimitotik bir ilaç olarak nitelendirilebilir. Hücre döngüsünün metafaz evresindeyken kolşisin, tübülin proteini ile bir kompleks oluşturur. Bu da mikrotübüllerin uzamasını engeller. Bu özelliğinden dolayı kanser tedavisinde kullanılabilirliği araştırılmaktadır. Düşük konsantrasyonlarda mikrotübüllerin uzamasını engellerken yüksek konsantrasyonlarda mikrotübüllerin depolimerizasyonuna yol açar. Ağızdan alındığında gastrointestinal sistemde hızlıca emilimi gerçekleşir. Plasentadan veya anne sütünden bebeğe geçebilir. Çeşitli dokularda bulunmuştur fakat çoğunlukla safra içeriğinde, böbrek ve karaciğerde rastlanır. Kanda albümin proteinine bağlanarak taşınır. Metabolize olduğu organ karaciğerdir. Karaciğerde metillenir ve farklı bileşiklere dönüşür. Aşırı doz kullanımında; karın ağrısı, mide bulantısı, kusma, ishal, dehidrasyon ve hipovolemi görülebilir ve lökosit sayısı artabilir. Aşırı doz kullanımında ikinci fazda çoklu organ yetmezliğine ve kardiyak aritmiye, ensefalopatilere, nöbetlere, ölüme yol açabilir. Doğru tedavi edilirse tedavi fazında organ sistemlerinin kendine gelmesi ve lökosit sayılarının düzelmesi zaman alır. Kolşisin, diyaliz ile tamamen temizlenemez.
Kolşisin antik dönemlerden beri bilinen bir maddedir. Önce zehirli olduğu düşünülmüş daha sonra eklem ağrılarının tedavisinde ve yakın tarihlerde ise Gut hastalığının tedavisinde kullanılmaya başlanmıştır. Gut hastalığı, monosodyum ürat kristallerinin eklemlerde birikmesi ile karakterizedir. Yüksek gelirli ülkelerde görülme sıklığı erkeklerde %3-6, kadınlarda %1-3 oranındadır. 20’li yaşlardan önce çok nadiren, 80 yaşından sonra ise yüksek ve sabit bir oranda görülür. Pürin bakımından zengin gıdalarla beslenmek (midye, havyar, balık, dana, domuz, tavuk, hindi, geyik eti…), günde iki veya daha fazla yüksek fruktoz içeren içecek içmek, bazı alkollü içeceklerin diğerlerinden daha çok tüketilmesi, immün sistemi baskılayıcı Takrolimus gibi ilaçların kullanılması Gut hastalığının riskini artırmaktadır. Erkeklerde kadınlara göre daha sık görülür. Eklemlerde ve bursalarda (oynar eklemlerin hareketini kolaylaştırıcı sinoviyal sıvıyı barındıran bağ dokudan kese) ağrı, şişlik, hassasiyet, sıcaklık hissiyle beraber kızarıklık görülebilir. En yaygın, ayak baş parmağı ekleminde (1. metatarsofalangeal eklem) görülür. Eklem kireçlenmesi yaygındır.
Ataklar şeklinde gelen, uykudan uyandıran ağrılar görülür. Sinoviyal sıvıdan alınan bir örneğin polarize ışık mikroskobunda incelenmesiyle teşhis konulabilir. Sıvıda monosodyum ürat kristalleri saptanır. Teşhisin konulması için sinoviyal sıvı örneği alınması gerek hastalar septik eklemi olanlar veya belirtileri Gut hastalığını işaret etse de emin olunamayan hastalardır. Hastaların kanlarında lökosit sayıları normalden fazla çıkar. Serum ürik asit seviyeleri yükselmiştir. Tomografi veya ultrasonografi görüntülemesiyle de hasar gören eklemlerde tipik bulgular saptanır. Örneğin double contour sign, tofüs, kar yağdı manzarası ( snowstrom appearance ) gibi. Tedavisinde de akut Gut ataklarında steroid olmayan antienflamatuvar ilaçlar ilk basamaktır. Fakat gebelik, kardiyovasküler hastalıklar, kronik böbrek hastalıkları, gastrik bypass operasyonu geçirmiş olmak, peptik ülser gibi durumlarda kullanılamaz. Akut Gut ataklarında düşük veya yüksek doz kolşisin kullanılır. Hastalar kolşisin kullanımında, şiddeti dozu ile doğru orantılı olacak şekilde en yaygını ishal olmak üzere birçok yan etki gördüklerinden bahsederler. İleri testler ile birlikte interlökin-1 inhibitörleri de kullanılabilir. Kortikosteroidler de ilaç olarak kullanılır. Hiperglisemi tehlikesinden dolayı diyabet hastaları, bozulmuş glukoz toleransı olan hastalar kullanmamalıdır. Gut hastaları yaşam şeklinde değişikliğe gitmelidir. Yağ ve pürin bakımından düşük besinler tüketilmeli, egzersiz ve hareket artırılmalı, gazlı ve şekerli içecekler azaltılmalıdır. Lokal buz terapisi akut gut ataklarında ağrıyı hafifletir.
Kolşisinin Gut ataklarının tedavisinde kullanılması immün sistem üzerindeki etkisinden dolayı mümkündür. Gut ataklarında ürat kristallerine tepki olarak, doku makrofaj aktivasyonunda ve interlökin-1 sayısında artış gözlenir. İnterlökin-1 diğer sitokinlerin salınımını tetikler. Nötrofillerin de aktivasyonuyla birlikte inflamatuar tepki büyür. Kolşisin mikrotübül oluşumunu engellediğinden lökosit aktivasyonunu, vaküolar hareketleri ve hücre göçünü de engeller. Ayrıca interlökin-1 oluşumunu ve inflamazom kompleksinin oluşmasını engeller. Böylece Gut ataklarında görülen inflamatuar cevap azalmış olur.
Uzun süredir tüm dünyayı kasıp kavuran Sars-Cov-2 virüsünün tedavisinde de kolşisin kullanımı üzerinde araştırma yapılmaktadır. Virüsün patogenezinde en önemli süreçlerden biri “sitokin fırtınası” inflamatuar tepkinin önemli bölümünü oluşturmaktadır. COVID’in daha hafif atlatılması adına immünomodülatörler kullanılmaktadır. Kolşisin, sitokin fırtınası üzerinde etkili olarak inflamasyonu baskılar. Ne yazık ki yan etkilerinin bazıları (surfaktan salgısının azalması, sitozolik pH’nin değişmesi gibi) hastalığın seyrini daha da kötüleştireceğinden ilacın kullanılıp kullanılamayacağı yapılacak çalışmaların ve klinik deneylerin sonuçlarına göre belirlenecek.
Kaynakça
1. GreekMythology.com, T. Editors of Website (2015, September 19). Colchis. GreekMythology.com Website. https://www.greekmythology.com/Myths/Places/Colchis/colchis.html
2. Godwin, W. (1834). Lives of the necromancers. F. J. Mason. https://archive.org/details/livesnecromance04godwgoog/page/n77/mode/2up
3. Wilson, N. (2013). Encyclopedia of Ancient Greece (1st ed.). Taylor and Francis.
4. GreekMythology.com, T. Editors of Website (2015, October 25). Golden Fleece . GreekMythology.com Website. https://www.greekmythology.com/Myths/Elements/Golden_Fleece/golden_fleece.html
5. Kershaw, S. (2007). A brief guide to the Greek myths (4th ed., pp. 115-160). Robinson.
6. Sears, K. (2018). Mitoloji 101 (6th ed., pp. 202-205). Say Yayınları.
7. Kerenyi, K. (2020). Yunan Mitolojisi (3rd ed., pp. 510-535). Say Yayınları.
8. Vinnersten, A., & Larsson, S. (2010). Colchicine is still a chemical marker for the expanded Colchicaceae. Biochemical Systematics And Ecology, 38(6), 1193-1198. https://doi.org/10.1016/j.bse.2010.12.004
9. CHRISTENHUSZ, M., & BYNG, J. (2016). The number of known plants species in the world and its annual increase. Phytotaxa, 261(3), 201. https://doi.org/10.11646/phytotaxa.261.3.1
10. AGACLAR.ORG -Türkiye’nin Ağaç Arşivi. Agaclar.org. Retrieved 8 May 2021, from http://www.agaclar.org/agac.asp?id=938.
11. Schumacher H. R., Jr (2008). The pathogenesis of gout. Cleveland Clinic journal of medicine, 75 Suppl 5, S2–S4. https://doi.org/10.3949/ccjm.75.suppl_5.s2
12. Saleh, Z., & Arayssi, T. (2014). Update on the therapy of Behçet disease. Therapeutic advances in chronic disease, 5(3), 112–134. https://doi.org/10.1177/2040622314523062
13. Finkelstein, Y., Aks, S. E., Hutson, J. R., Juurlink, D. N., Nguyen, P., Dubnov-Raz, G., Pollak, U., Koren, G., & Bentur, Y. (2010). Colchicine poisoning: the dark side of an ancient drug. Clinical toxicology (Philadelphia, Pa.), 48(5), 407–414. https://doi.org/10.3109/15563650.2010.495348
14. Colchicine. Go.drugbank.com. (2021). Retrieved 10 May 2021, from https://go.drugbank.com/drugs/DB01394.
15. Clebak, K. T., Morrison, A., & Croad, J. R. (2020). Gout: Rapid Evidence Review. American family physician, 102(9), 533–538.
16. Montealegre-Gómez, G., Garavito, E., Gómez-López, A., Rojas-Villarraga, A., & Parra-Medina, R. (2020). Colchicine: A potential therapeutic tool against COVID-19. Experience of 5 patients. Reumatología Clínica. https://doi.org/10.1016/j.reuma.2020.05.001